Estiman os nosos investigadores, Mini e Mero, que é a Cultura a que nos posúe a nós e non ó contrario. Algo tan simple e que da lugar a moitos erros que despois nos levan a manipulacións constantes da realidade observada, coma se fose algo súbito. Caemos no erro da instantaneidade poñendo "ollos" de actualidade para mirar o pasado.
A Cultura pódese entender como un conxunto de solucións que ó cabo do tempo, os membros dun grupo dan os problemas fundamentais que se lle plantexan. De tódalas culturas proveñen economías, técnicas, formas de convivencia, linguas e as artes. As artes que van compracer ‑máis ou menos‑ os seus membros, e de entre elas a música resulta moi difícil de precisar porque raia nos limites do material e se pousa nas cordas do corazón, no berce dun modo de sensibilidade intima e subxectiva.
E aí, xustamente aí, está a música. Na capacidade de sentir. É consustancial ó ser humano e inflúe no seu ánimo. Aínda que teñamos tan difícil o precisar a súa esencia sabemos que nos afectan esa sucesión de vibracións, e entran polo ouvido para iren a non sabemos onde. A música e as cancións seducen e exaltan e mesmo nos identifican individual ou colectivamente conseguindo unha reacción "afectiva" que, ó mellor, non acadarían moitos discursos.
Nas aproximacións á Música como parcela importante dunha Cultura que se prece, e neste caso a Galega non ía ser menos, compre facelo con mínimos de rigor e amor.
Cada un/unha que chegou ou, de pasada, recolleu algunha información e viu de lonxe algunha manifestación cultural, sacou e advertiu conclusións tallantes que logo queren tirar por terra (afirman ou negan, ¿qué máis ten?) as pequenas e poucas aportacións, medianamente serias, feitas por aqueles -normalmente no anonimato‑ que buscan e afondan nas claves dese entramado difícil de desenmarañar que é a tradición. Realmente e así, uns van desfacendo con moito tino os nós do nobelo e outros sacan de navalla e cortan por onde lles peta, engadindo que compre darse presa que se acaba, ...e que ademais “isto vaime permitir explicar aquilo que eu penso facían os celtas, que debaixo da saia levaban calzón". E quedan ben porque non hai moita posible demostración e quen queira contradicilo terá que probalo con argumentos serios. E así se suceden sentencias sobre unha resistencia cultural dun pobo obrigado a calar tantos séculos e que soportou desde os coñecementos intuitivos dunha arte funcional no decorrer do tempo, e que se foi luindo e perfeccionando por medio de técnicas rudimentarias e unha dose enorme de inspiración, para asentalas no lugar e tempo.
A pesar diso hai honrosas excepcións que fixeron con rigor as recollas "de campo" e afondaron moitas veces no entramado do saber tradicional, e sen medios. Dedicación e moito tempo, coa humildade e o respecto que este labor merece, aprendendo e deixándose posuír dese Todo cultural ó que un se achega. Non son moitos pero teñen canda si as razóns todas para devolvelo con orgullo ás nosas propias xentes, sen vergoñas nin aditamentos estranos ‑que hoxe obviamos‑ e divulgan todo canto foron atopando, dándolle a importancia e dignidade que xa ten de seu cada manifestación que, resistindo tanta adversidade, chegou ata nos. Son sempre xentes de ben, entusiastas e xenerosas que fan canto sexa e como poden, para que os demais valoren algo ou molto do que aínda ignoran.
Partimos de dintintos intereses e de conceptos diversos do que é a Cultura, do que é a Nosa Cultura e, por suposto, do que e a Música e o valor da Nosa Música.
Para nos é a cousa máis sublime, máis de todos e polo tanto máis humana. E unha linguaxe dos sentimentos que se expresa polos sons dos afectos, desafectos e emocións (tristezas, ledicias, amores, soidades, xenreiras,...). E contradicindo de novo os tempos de hoxe: non todo ten que ser "marcha", nin debe selo. E debemos considerarnos, chegados aquí, diferentes, contrarios ou discrepantes. Simplemente porque gustamos, tamén, de escoitar unha canción bonita de amor, aínda que sexa tristeira ou suave, e ver "o amor" no ambiente reflectido, que nos permite buscar nos clixés persoais das nosas vidas, cadaquén busca os seus modos orixinais nas alforxas das vivencias e lembranzas e despois, intimamente interprétaos como máis lle guste, ¡momentos aqueles so por cadaquén coñecidos!.
"A chumbeira da xustiza
non vin cousa somellante
colle os peixes pequeniños
e deixa fuxir os grandes".
Gustamos, tamén, de sentir carraxe cando nos cantan ou interpretan unha peza que fala dunha inxustiza das tantas que se calan e silencian. Emocionámonos e pónsenos a carne de galiña cando alguén canta un feito que arrepía ou de extraordinaria tenrura. Apertamos os puños e sentimos conmoción do corpo enteiro, diante dunha cantiga de berce que arrola os soños dun neno ou do meu pobo. Rimos e participamos dunha peza ben tocada de muiñeira ou foliada, mazurca ou pasodoble, ou un romance picaresco e divertido. Vemos a casa orixinal da familia, e os veciños, a nosa aldea, o pobo, a nosa Terra Cha, ...vemos a Galicia tal como é, e todo isto diante dunha peza tradicional ou popular reflectida na súa atmosfera poética e musical. Cumpre, pois, sobradamente as expectativas que se poidan esperar dunha obra artística e artesá, a un mesmo tempo, que non desdí nada doutra calquera manifestación que nos poida emocionar. Entre as súas notas se percibe todo aquilo que nos leva co nariz á realidade mesma: as vaidades e as miserias, as xentes e os anceios, as soidades e os outonos, o sinxelo das historias non contadas que adiviñas, a nobreza e os traballos compartidos, os esforzos e as suores, e nas festas a cara inconfundible de contento e as colores da cara leda dos maiores da familia, despois do viño tinto, co fulgor nas súas meixelas; a cor da primavera, os invernos, as crenzas, os contos da Tia Manuela, as filloas, os paxaros, os tempos do ano, ...mesmo se senten os arrecendos da herba seca e a fartura dos xantares de festas abondosas no Santiago.
Todo iso aflora na memoria cando sentimos unha peza nacida no sentimento mesmo, e interpretada cunha especial sensibilidade e paixón, de amor á Terra e á orixe, que comprende as formas artísticas e o enxeño e pasa por riba da razón alí onde a alma busca o seu berce e sente que está na lentura da terra, na súa matria mesma onde arraiga, porque é verdadeira, e é así desta precisa maneira, e ademais, está lonxe de insólitas compoñendas. Forma parte do noso patrimonio espiritual, onde se pousan verdades, normas e valores trascendentes e con validez diante do mundo para refrendar a nosa identidade. Nela está encerrada a nosa sabedoría, lograda no camiñar polo tempo, e é polo tanto algo sagrado que se completa con ritos, formas, pensamentos, modos sociais, artísticos, éticos e estéticos.
Abarca tódolos campos e niveis de realidade e ten a consideración da verdade da experiencia como unha certa revelación superior e divina, de orixe que non semella humana e que non sempre encauza coa razón estrita e demostrable.
Mais sentadas esas notas e premisas de apreciación propia e de contexto social, vanse publicar ‑ para o goce de todos os sensibles‑ unhas pezas que asentaron de vello na nosa tradición. Veñen de lonxe, ulen a rancio. Son os cantares e romances de cego. Interpretados por unha persoa ‑muller ou home, cego ou non‑ que cantaba con marcado acento gutural ou nasal e que, normalmente, acadaba un perfil postural característico no que a cabeza deitaba para un lado, xa fora para termar do violino, xa fora para se sentir mellor e centrarse máis. Marcados sempre por aquela figura "o cego ou cega", cos ollos no baleiro das sombras ou con lentes escuros, vacilante no andar, coas mans buscando un arrimo ou referencia e co caxato tentando de percibir sensacións auditivas de orientación. Acompañado dos instrumentos propios, violino ou zanfona, e os dos seus acompañantes ‑ as veces con percusión‑ e así xuntos ían ás festas e romarías, lugares de encontro da nosa xeografía co soporte inconfundible das súas historias e sucesos, mesmos crimes relatados con grande tremendismo, moi propio da intuición literaria común e popular sobre todo cando ‑nos seus tempos- non existían os medios de masas.
Cos seus outros máis sensibles sentidos relatan con envexable habilidade os crimes de paixóns, sexuais, de extremas agresións a orde habitual, relatos da vida de sentenciados, de acontecementos notorios, incestos, amores e aventuras, de cautivos, de milagres e de santos milagreiros (moitos empezan coa advocación de santos os que lles imploran perdón, coma fundamentados na fe popular), de contos e rumores, de curas e criadas, de bandidos, de homes e mulleres ousadas ou valentes, relacións fantásticas (da fantasía do que non ten e soña), historias locais cheas de realismo que caricaturizaban os personaxes célebres e curiosos...
"Como son cego e falto da vista
cando unha moza me ven a falar
pra coñecere si e gorda ou e fraca
teño por forza que ás mans apelar".
Chegan así, cegos e cantares, das orixes mesmas da linguaxe. Teñen a lentura da terra e o pouso arcaico que lles da prestixio por resistencia ó tempo e a toda clase de impedimentos. Herdanza, liñaxe e estirpe non sempre respectada, e que xustamente viña esa falta de respecto por parte daqueles que, ignorantes, arrenegaban de ser quen eran e mesmo querían aparentar ser outros seres, que tampouco eran. Esa especie de monigotes que se autoproclaman noutro estatus "superior" para mirar desde riba e non se manchar na lama dos camiños. Eses, faltos da mínima sensibilidade e respecto que chegaron a ser verdugos de algo tan inocente e que se viraron de costas para non seren vistos. Eses que mudan de chaqueta con tanta facilidade que non sabes xa a que chaqueta identificalo.
Eses, xustamente eses que todos sabemos e que son da caste que eran os que pasaban de largo con mirada altiva, de desprezo e prepotencia, creando un complexo de inferioridade ‑como o da Lingua‑ mentres ridiculizaban un xeito expresivo de singular técnica lingüística e musical que servía de soporte para difundir noticias e acontecementos históricos, crimes e traxedias, cousas graciosas, parrafeos, sermóns, criticas sociais, etc. Algo en definitiva que transmitía unha certa tendencia moralizadora e burlesca que levaba, case sempre, a san intención de divertir sen tanta malicia que se lle presupoñía.
"Toma ciego, moja en vino
este trozo de pan seco.
Gracias polo pan señora
mais o viño é pra bebelo!
Pena foi de tanta documentación perdida ¡daría luz a tantos silencios ocurridos!. Algúns deles, probablemente, sen maior trascendencia pero outros, seguro que verdadeiras xoias de agudeza que poñerían o descuberto outros puntos de vista e aclararían esas dúbidas que sempre nos quedan e serían exemplo, outro modo máis intemporal de entender o mundo e de ver as cousas no seu tempo.
Os cegos, que as veces eran cegos e as veces facíanse pasar por selo, acudían ós lugares de encontros ou encrucilladas para cantar, mesmo as portas das igrexas, e ás veces ían polas casas, pedían e a cambio daban a súa ‑pouca ou grande‑ arte, acompañados dun instrumento (violín, zanfona, pandeiros, etc.) para soporte da súa voz. Hai xa tempo, levaban un ou varios cartelóns grandes, chamados "maltrañas", no que ían as referencias gráficas que correspondían a algún momento destacable do relato. Cantaban sos ou axudados dalgún membro da familia. No cartelón, a medida que descorría a historia, o “moinante" (rapaz ou persoa que levaba a maltraña e guiaba ó cego) ía sinalando co punteiro o debuxo do texto que relataba o cantor e o texto escrito correspondente que normalmente estaba na súa parte inferior. Cantada a historia ou relatados os feitos, mentres o cego agardaba e "mollaba a palleta", algún dos acompañantes pasaba a gorra ou vendía as historias, coplas do cego ou tamén chamados "pregos de cordel".
Mentres a xente do común aceptaba este xeito de expresión e comunicación ‑de tal maneira que chegaba a aprendelo cantando, memorizando e permitindo que chegaran ós nosos días, na tradición oral‑ o resto da xente infravaloraba e menosprezaba este xénero interpretativo marxinal e singular.
"Toma ciego esta limosna
y no me toques la mano.
‑ Perdoe, miña señora
penséi que todo era dado."
As "coplas de cego" e os seus romances reflicten un pasado puro e ilusionado, quizais un soño irrecuperable semellante a un espazo baleiro e propio para as idealizacións. Están case sempre nun soporte de papel humilde, de humildes pero veraces palabras (nalgunhas ocasións matizadas por algún mestre, crego, fistor, boticario, médico..., que desde o anonimato botaban unha man a cambio dunha pequena dádiva ou, as veces, sen máis) posto que a ninguén debían prendas e por iso se sentían libres aínda que, tamén por iso, estreitamente censuradas polas autoridades de turno. Deberan aínda hoxe estar nas censuras eclesiais e civís probablemente as mellores composicións que, por seren censuradas, quedaron nos seus arquivos. Hoxe poderiamos ver canto delito infrinxían.
Mais agardan nas sombras do silencio, si é que non foron ó lume ou nas bolsas do lixo, ata que chegue “algún hábil amigo" e faga un traballo de urxencia afirmando repentinamente que nos gravados (descoñecidos por todos, ata aquel entonces) que apareceron no enclave dun capitel suburbano do arquivo, se ve como os cegos que tocaban no “organistrum" ‑antecesor da zanfona‑ eran esquerdeiros ou zurdos, polo tanto ‑sacarán repentinas conclusións‑ e as zanfonas que se fagan a partir de agora, deberán levar o veo na outra man e o clavixeiro do revés. E é así como se sacaron moitas conclusións e como se improvisa na cultura que nos ve pasar -lugar no que non existe a improvisación e onde sempre é imprudente concluír nada, polo menos ata que se saiba máis- e se tiran os "faroles" as veces indemostrados e indemostrables e fan afirmacións contundentes que amosan o camiño do ceo atallando desde o purgatorio e pasando por diante do inferno.
Algunhas destas pezas e cantares de cego se puideron recoller directamente dos cegos intérpretes pero moitas outras foron rescatadas de informantes que gardaron na súa memoria os trazos máis significativos daqueles cantos. Case sempre con versificacións, adaptacións e recreacións que ninguén, nin sequera eles mesmos, poderían impedir de facer, porque así perduran no tempo, coas propias e constantes reelaboracións.
Así foron recollidas e así tamén estimadas e, agora, na tentación de difundilas.
